2013 yilning 15 fevralida Rossiyaning Ural hududida jahon jamoatchiligini sarosimaga solgan Chebarkul meteoriti (ko‘l nomiga atalgan) portladi
. Lekin o‘tgan davr mobaynida ana shu voqea bilan bog‘liq savollar kamayish o‘rniga, aksincha, ko‘paymoqda.
Meteorit qulagan Chebakul ko’li
“Meteoritning bir qismi portlagan bo‘lsa, uning asosiy qismi qayerda qoldi? Chelyabinsk shahrini kim himoya qildi? Meteorit bilan birga qanday mavjudotlar yoki bakterologik moddalar yerga tushdi”, degan qator savollar ko‘pchilikning diqqat markazida.
Olimlarning ta’kidlashicha, meteorit 10 ming tonna og‘irlikda bo‘lgan. Tabiat qonuniga ko‘ra, Yer atmosferasiga kirgan yot jismlarning 10 foizi yerga yetib kelib, qolgan qismi yonib ketadi. Bu esa, yerga yetib kelgan meteoritning asosiy qismi qayerdadir yotganini anglatadi. “Meteoritning asosiy qismi o‘rmonda”, degan taxmin bor. Lekin hozircha iqlim sharoiti imkon bermayotganligi sababli u yerga ekspeditsiya jo‘natilgani yo‘q. Qidiruv ishlari faqatgina may oyidan boshlanishi ko‘zda tutilgan. Ammo olimlar qo‘lida meteoritning juda ko‘p mayda qoldiqlari bor. Ularni Chebarkul ko‘lidan, shuningdek, uning atrofidagi hududlardan to‘plashdi. Geologlar fikricha, bu oddiy xondritlar sinfiga kiruvchi toshli meteoritdir.
- Meteorit tarkibiga kiruvchi asosiy minerallardan biri bu silikatlardir. Bir tomondan, bu minerallar yerda ham bor. Ikkinchi tomondan, meteorit tasir-nikel qorishmasidan iborat bo‘lib, yer yuzida bunday qorishma uchramaydi, – deydi Rossiya geologiya va minerologiya instituti laboratoriya mudiri Nikolay Karmanov.
Meteorit yerga qulashi bilan internetda yot jism bilan xavfli mikroblar kirib kelganligi to‘g‘risida bahs-munozaralar avj oldi. Xuddi shunday yo‘l bilan 80-yillar boshida yerga SPID (OITS) virusi kirib kelgan, degan taxminlar ham bo‘ldi. “Roskosmos” boshqarmasi hatto bunday “mish-mish”larga qarshi raddiya berdi: “Atmosferaga kirgan meteorit 2500 gradus temperatura atrofida yonadi. Bunday yuqori haroratda har qanday virus o‘ladi. Topilgan metiorit qoldiqlari o‘rganilganda hech qanday xavf aniqlangani yo‘q.
Yot jism Chelyabinsk shahrini yo‘q qilib yuborishi mumkin edi. Lekin shaharni NUJ (noma’lum uchar jism) qutqardi, degan “mish-mish”lar ham tarqaldi. Bunga sabab portlash paytida olingan tushunarsiz videotasma bo‘lib, uni bir necha bor telekanallarda namoyish qilishdi.
- Biz videotasmani sinchiklab tekshirib chiqdik. Tasvir avtomobil ichidan olingan. NUJ avtomobil oynasidagi yoriq bo‘lib, kadrda meteorit bilan bitta chiziqda bo‘lgan. Portlash yuz berganda meteoritni raketa yoki NUJ bilan to‘qnashganga o‘xshash ko‘rinish paydo bo‘lgan, – deydi “Kosmopoisk” ilmiy-tadqiqot uyushmasining koordinatori Vadim Chernobrov.
Keyingi paytlarda yerga uchib kelayotgan yoki uning yonidan uchib o‘tayotgan yot jismlar haqidagi xabarlar ko‘payib bormoqda. Buning sababi nimada?
- Kuzatish vositalari rivojlanib, hatto zaminimizga yaqinlashayotgan mayda jismlarni ham kuzatish mumkin bo‘lmoqda, – deydi geoximiya va anatomik ximiya instituti laboratoriya rahbari Mixail Nazarov. – Har yili koinotdan yer yuziga 27,5 tonna jism kelib tushadi. Rossiya hududi ancha katta ekanligi hisobga olinsa, tushayotgan jismlarni aksariyati aynan ana shu hududga to‘g‘ri kelmoqda. Sibir hududiga kelib tushayotgan meteoritlarni kuzatish juda mushkul. 1749 yildan hozirgi davrgacha Rossiyada 134 ta meteorit topilgan bo‘lib, undan faqat 51 tasining tushayotgani odamlar tomonidan kuzatilgan.
M. Nazarov fikricha, meteoritlar insoniyatga hech qanday xavf-xatar olib kelmaydi, tushgan joyidagi vayronagarchilikni hisobga olmaganda.
NASA astrofizigi Nikolay Gorkavo‘y, aksincha fikr yuritadi.
- Statistik ma’lumotlariga ko‘ra, yot jismlar hujumi ko‘paymoqda. Yer uchun xavfli meteorit yaqin orada kelishi mumkin. Chelyabinsk meteoritidan so‘ng AQSh Kongressi kosmik xavfidan himoyalanish uchun tezkor chora-tadbirlar ko‘ra boshladi.
Bu kabi hodisalar, ular bilan bog‘liq turli-tuman fikr va tortishuvlar bundan keyin ham davom etishi muqarrar. Nima, qanday degan savollarga esa faqat vaqt to‘g‘ri javob beradi.
Shu o‘rinda Rossiya hududiga oxirgi 10 yillikda tushgan meteoritlarni sanab o‘tamiz:
1. Irkutsk oblasti (2002 yil, 25 sentyabr). “Vitimsk bolidi” nomi bilan ro‘yxatga olingan. Mahalliy aholi tekshirilganda salbiy holatlar kuzatilgan.
2. Ryazan oblasti (2003 yil, aprel). “Dronino” meteorit yomg‘iri nomi bilan ro‘yxatga olingan. Dronino qishlog‘i yaqinida meliorativ ishlar davomida zang rangidagi toshlar topilgan. Olimlar ularning yot jismga mansubligini aniqlashgan. Ekspeditsiya davomida 550 dona, umumiy og‘irligi 2800 kg. bo‘lgan yot jismlar topilgan. Ulardan eng og‘iri 250 kg.ni tashkil qilgan.
3. Altay o‘lkasi (2007 yil, 10 yanvar). “Uglovsk meteoriti” nomi bilan ro‘yxatga olingan. Aholi uchib ketayotgan katta olovli sharni ko‘rgan. 2007 yil may oyida yot jismning portlagan joyi va qoldiqlari topilgan.
4. Kirov oblasti (2010 yil, 17 sentyabr) Yorqin chaqnashni 100 km. masofada kuzatishgan, portlash o‘nlab km. uzoqlikda eshitilgan. Yot jism Cheboksaridan uchib o‘tib, Shabalino qishlog‘i yonida portlagan.
Chelyabinsk meteoritiga o‘xshash yot jismlarning yerga qachon kelishini fan oldindan aytib berishga ojiz. Yagona taxmin Apofis asteroidiga tegishli bo‘lib, diametri 300 metrli yot jism 2029 yilda yerning yaqinidan o‘tib ketishi taxmin qilinmoqda. 2036 yilda ikkinchi bor yaqinlashuv chog‘ida trayektoriyasi o‘zgarib, yer bilan to‘qnash kelish xavfi ham bor.
