Biologlarning ko'rsatishicha, chumolilarni boshqarishni va ularga o'lim joyini tayinlashni qo'ziqorinlar bajarar ekan. Endi olimlar chumolilarni qaysi joyda va qanday xolatda o'lishi taminlaydigan qo'ziqorinlarning molekulyar mexanizmi va ularning genlarini izlanish bilan ovora.
Pensilvaniya Universitetidan (Penn State University) Devid Xyudjs (David P. Hughes) boshchiligidagi zoologlar, entomologlar (qurt — qumirsqachilar) va mikologlar (qo'ziqorin olimlari) bilan birgalikda yog'och qurti – chumoli – Camponotus o'rganib chiqishmoqda. Aynan shu chumolilar turi eng mehnatsevar va beziyon bo'g'imoyoqlilar bo'lib, o'zlariga mayda daraxt bo'laklarni eg'adiganlardandir.
Devid Xyudjsni bu bo'g'imoyoqlilarning xayoti emas, balki ularning o'lish jarayoni qiziqtiradi. Camponotus leonardi chumolilarning ayrimlari barglarning ostki qismi tolalariga tishlari bilan tirnashgan xolatda g'ayrioddiy o'lishadi. Xattoki, olimlar 50 million yil ilgari ushbu chumolilarning tishlagan izlarini o'simliklarning qoldiqlarida topishgan.
Qo'ziqorinlar chumolidan o'sib chiqadi. Devid Xyudjes kasal chumolilarning o'limdan oldingi sarguzashti yangi maqolasida yozishicha: "Bir tomoni katta korditseps – qo'ziqorini (Ophiocordyceps unilateralis) chumolining nerv sistemasini yaralantirib, mexnatkash chumolidan zombiga aylantirib qo'yadi, kasallangan chumoli o'z mustamlakasini tashab, daraxtdan erga tushib qandaydir bargning ostki tolasiga yuqori jag'lari (mandibulalari) bilan tirnashgan xolda o'ladi. Ayrim vaqtdan keyin o'lgan chumolining boshidan aynan shu qo'ziqorinning mevali tanasi paydo bo'ladi. O'ning sporalari chumolilarning zombiga aylanishiga sabab bo'ladi”.
Olimlarning tushuntirishicha, chumolining murdasi boshi bilan pastga 25 sm tepalikda osilib turgan paytda, o'sib chiqayotgan qo'ziqorin etilib pishayotganida "chokidan yorila boshlaydi”: aynan shu paytda sporalar erdagi chumolilarga to'kila boshlaydi. Ya'ni kasallikka opkeluvchan qo'ziqorin nafaqat uning boshida o'sib chiqadi: xatto bu infektsiya o'z egasini rivojlanishiga va ko'payishiga olib keladi. "Osilib qolgan chumoli — qo'ziqorinning ko'payishi va rivojlanishiga a'lo darajadagi muhit”. Bu erda namlik ham yuqori darajada (95% gacha) va oziqalanuvchi moddalar etarli.
Miya va muskullar mog'orladi «Behavioral mechanisms and morphological symptoms of zombie ants dying from fungal infection» maqolasida, olimlar taylandlik chumolilarning morfologik o'zgarishi va o'limdan oldingi xulqini o'rganib chiqishgani aytilib o'tiladi. Olimlarning belgilashicha, yuqorida aytilib o'tilganidek infektsiyalangan chumolilar "oddiy bo'lmagan xulqi” bilan ajralishadi: ular, sog'lom chumolilar bormaydigan o'rmon to'shaklarga, ko'kargan o'simliklarga yaqin joylarga borib o'lishadilar. Lekin elg'iz chumolilar ham unday joylarga borib turishdi, ammo ular tezda o'zlarining 1,5 balandlikdagi daraxtlariga qaytishadi. Entomologlarning belgilashicha, aynan shu aylanib yuradigan chumolilar O.unilateralis kasalligadan qiynalishadi, "uyda o'tiradiganlari” esa, bu infektsiyadan xoli bo'lishadi va kasal bo'lishmaydi.
Yangi izlanishlarning mualliflari tushuntirishiga qaraganda, infektsiyalangan bo'g'imoyoqlilar o'rmonlarda yolg'iz aylanib yurishadi. Ular qoqilib, turtilib boshi oqqan tarafga ketaverishadi: "chumolilarda muskullar tirishishi boshlagandan keyin, ular o'zlarini boshqara olmay qolarkan”. Qizig'i shundaki, olimlarning aniqlashicha, o'limga tayyor chumolilar ertalabdan o'zlariga go'r qidirgani ketarkan: "Kasal chumolilar 9:30 dan 12:45 gacha faol bo'lishar ekan. Ular quyosh ritmiga bo'ysunishar ekan”. Olimlar infektsiyalangan chumolilarning juda bosiqligi, o'zlariga dushman bo'lgan ari va pashallarga qarshi kurashmasligiga aloxida axamiyat berishdi. Olimlarning yozishicha, Shunday bo'lsa ham, yirtqichlar ularga e'tibor ham berishmas ekan, xatto "O'rgimchaklar kasal chumolilarga ov qilishmas ekan”.
Manba:Holva.uz
