1770 yilda Vena shahrida mexanik (robot) shahmat ustasi paydo bo’ldi. ‘’Turk’’ deb nom berilgan ushbu mexanik qurilma Volfgang von Kempelen tomonidan qurilgan bo‘lib, qariiyb bir asrga yaqin mag’lubiyatsiz yurishlarini davom ettirdi. U katta mexanik quti hamda uning ustiga o’rnatilgan shahmat doskasi va o’sha davr turklarning kiyimi va qiyofasiga ega bo’lgan mexanik qo’g’irchoqdan iborat edi. Ajablanarlisi shundaki, u oddiy mexanik qurilma bo’la turib, har qanday raqibni shahmatda mag’lub eta olardi. U davrda bunday noodatiy mexanik qurilmalar to’g’risida odamlar oz-moz tasavvurga ega bo’lgan bo’lsalarda, bunday mukammal sun’iy mavjudot ular uchun mo’jizaday bo’lib tuyuldi.
Robot shahmatchi Yevropa va Amerika bo’ylab 84 yil shahmat o’ynadi. Gazetalar esa uning g’alabalari to’g’risida shov-shuvli habarlar yozib turdi. U bilan hatto Benjamin Franklin hamda Napoleon Bonapart kabi mashhur insonlar ham shahmat o’ynab ko’rdilar. Johan Maelzel ismli shahs robot shahmatchining operatori bo’lib, u tomosha (o’yin) boshlanishidan oldin katta qutining eshigini tomoshabinlarga ochib ko’rsatar, tomoshabinlar eas shu orqali uning inson boshqarmayotganligiga ishonch hosil qilardilar. Tabiiyki, uning qanday ishlashi esa barchani qiziqtirgan mavzulardan biriga aylanib ulgurdi. Bu haqda o’sha davrning ko’zga ko’ringan olimlari, yozuvchilari hamda shahmat ustalari o’z farazlarini ilgari surdilar. Yozuvchi Edgar Alan Poening farazi haqiqatga eng yaqini bo’lib, uning qanday ishlashini ushbu mexanik shahmatchi haqida yozgan maqolasida tushuntirib bergan edi. Bu farazning haqiqatligi esa uning o’limidan so’ngina isbotlandi.
1854 yilda baxtsiy hodisa tufayli robot shahmatchi yonib ketdi. Natijada, uzoq kutilgan sir ommaga oshkor bo’ldi. Bu tilsim esa barcha kutganidek murakkab yoki mo’jiza emas, balki juda oddiy bo’lib, katta mexanik qutining bir tomonida inson sig’adigan hamda tomoshabinga ko’rinmaydigan kabinet joylashtirilgan edi.Tomoshabinlarga quti eshigi ochib ko’rsatilganda esa ushbu kabinet ko’rinmay, faqat qutidagi alkash-chulkash mexanizmlar ko’ringan. Ushbu kabinetga kirib olgan shahmat ustasi esa qo’g'irchoq shahmatchini boshqairb turgan.
Uning ichida ko’plab shahmat ustalari almashib o’ynardilar. Hatto, vaziyatga qarab, tomosha maxsus tanlangan raqib bilan uyushtirilardi. Bu esa albatta, qattiq sir saqlanardi.
Bu hiyla nafaqat yirik daromad olib keldi, balki birinchi kompyuterlarga asos bo’lgan Charles Bababagening mukammalroq sun’iy shahmatchi robot yaratishiga ham sabab bo’ldi.
manba: knowledgenuts.com, wikipedia.org
