Har kuni Internetning «to‘zonli shamoli» pochta qutilarimizga ko‘plab reklama xatlari – spamlarni keltiradi . Bu ofatga qarshi kurashish lozim.
Har kuni shu ish takrorlanadi: elektron pochtani ochsangiz bir nechta reklamali xatlar kelgan bo‘ladi. Bir qarasang, Sibirdan ekskavatorlar taklif qilishgan bo‘ladi, boshqasida Mavrikiydan villa sotib olishga chaqirishadi, yana birida Afrikaning qaysidir bir chekkasida qarindoshing topilgan bo‘ladi. Mutaxassislar hisob-kitoblariga ko‘ra, elektron xatlarning deyarli to‘rtdan uch qismi spamdan iborat ekan.
Spam nima o‘zi?
Spam – istalmagan reklamadan iborat elektron xabarlardir. Ular aniq bir shaxsga emas, bir vaqtning o‘zida ko‘plab, ba’zi hollarda millionlab foydalanuvchilarga yuboriladi. Xat spam ekanligining eng birinchi belgisi – «Mavzu» maydonchasidagi yozuvlar (masalan, «Re: sizning buyurtmangiz» yoki «Tabriklaymiz – siz yutdingiz») yoki jo‘natuvchi ismi (Masalan, «Doktor Jozef Surpman» yoki shunchaki «dlorp») kabilardir. Chet eldan kelgan spamlarni darrov payqaysiz – xorijiy ismli do‘stlaringiz, xat mavzuini ingliz tilida yozadigan tanishlaringiz unchalik ko‘p bo‘lmasa kerak. Chet elda tanishlaringiz ko‘p bo‘lsa ham, birortasi sizga, masalan, «Har dardga davo dori – atigi 0,5 dollar!» kabi xatlar yozmasalar kerak.
Spam nima uchun va qanday qilib tarqatiladi?
Spam jo‘natish biror mahsulotni yoki xizmatni reklama qilish va foydalanuvchilarni saytga jalb qilishning juda zo‘r usuli sanaladi. Buning sababi – spam orqali reklama arzon, qulay va keng qamrovlidir. Boshqa tomondan, spamlarning «yog‘ilishi» foydalanuvchilarning asabiga tegadi. Shuning uchun ko‘pchilik bunday xatlarni ochmayoq «savatcha»ga tashlab yuboradi. Spamer – spam tarqatuvchining sarflagan vaqti va mablag‘i shunchalik kamki, foydalanuvchilarning bir necha foizigina reklama qilinayotgan mahsulotlardan sotib olsa yoki xizmatlardan foydalansa ham o‘zini qoplaydi. Eslatib o‘tamiz, professional spamerlar reklama xabarlarini o‘zlarining kompyuterlaridan jo‘natmaydilar – bir mashinadan millionlab xat jo‘natish juda uzoqqa cho‘ziladi, bundan tashqari, fosh bo‘lish xavfi yuqori. Shuning uchun reklama tarqatishda asosan bot-tarmoqlar, ya’ni butun dunyoga yoyilgan, kompyuter egasiga bildirmay xatlar tarqatuvchi zararli dasturlar o‘rnatilgan kompyuterlardan foydalanadilar.
Spamning qanday turlari mavjud?
Reklama xabarlar. Buklet, reklama varaqlari chop etib, oddiy pochta orqali ko‘pchlikka tarqatish qimmatga tushadi. Shuning uchun ko‘plab firmalar e-mail orqali tarqatiladigan arzon reklamani afzal biladilar. Ayniqsa, salomatlik va dori-darmonga oid mahsulotlar, xizmatlar reklamalari juda keng tarqalgan.
Zararli dasturga ega spam. Ilovalarida yoki HTML-kodlarida zararli dasturlar – viruslar, «chuvalchang»lar yoki troyanlar bo‘lgan spam-xabarlar ayniqsa xavflidir. Ana shunday xatlarni ochgach, unda va’da qilingan «Audi»ning eng yangi modeli yoki Messining surati o‘rniga kompyuteringizdan ma’lumotlarni o‘g‘rilaydigan ilovalarga «ega» bo‘lasiz. Bundan ham yomoni – bu dasturlar sizning kompyuteringizni spam tarqatuvchi bot-tarmoqqa qo‘shib olish uchun ham ishlatilishi mumkin.
Fishing. Fishing-xabarlar yordamida spamerlar maxfiy ma’lumotlar – bank hisobvaraqlari raqamlari, parollar kabilarni «ovlab» olishga va ulardan g‘arazli maqsadlarida foydalanishga harakat qiladilar. «Xo‘rak» sifatida spamerlar mashhur kompaniyalar, misol uchun, banklarning nomi va logotiplarini ishlatadilar. Foydalanuvchiga biror bahona bilan, masalan, elektron xavfsizlikni ta’minlash uchun darhol bank saytiga kirishni taklif qiladilar. Xatdagi havola haqiqiy bank saytiga o‘xshatib yasalgan qalbaki veb-sahifaga olib chiqadi. U yerda foydalanuvchidan parolini yangilash, o‘zi haqidagi ma’lumotlarni kiritish so‘raladi, shu tariqa kerakli ma’lumotlarga ega bo‘linadi va hech ham ezgu deb bo‘lmaydigan maqsadlarga ishlatiladi.
Aldashga urinish. Scam-xabarlar (qallob xabarlar) orqali foydalanuvchidan keyinchalik bir qancha barobar ko‘p qilib qaytarib berish va’dasi bilan, pul olish payida bo‘ladilar. Buning eng yorqin misoli – o‘z paytida juda keng tarqalgan «Nigeria Connection» (ya’ni «Nigeriya maktublari») qallobligidir. Millionlab Internet foydalanuvchilari pochtalariga afrikalik sobiq vazir, bankchi yoki tutqundagi malikadan ta’sirchan xatlar kelgan. «Hozir menga biroz pul jo‘natib yuborsangiz, deb yozishadi ular, – tez kunlarda mukofot (foyda, hadya) ko‘rinishida millionlab dollar olasiz!» Tabiiyki, ularga ishongan kishilar mukofotu hadyalar u yoqda tursin, o‘zlarining pullarini ham qaytib ko‘rishmagan.
«Baxt qushi maktublari». Bular o‘quvchini dovdiratib, qo‘rqitishga yoki aksincha, qandaydir cheksiz baxtiyorlikdan umidvor qilishga qaratilgan xatlar. «Agar shu xatni kamida yuzta odamga tarqatmasangiz, boshingizdan shox o‘sib chiqadi (kompyuteringizga virus tushadi, balo keladi… Variantlari sanoqsiz)» yoki «Shu xatni falonchi o‘nta odamga tarqatgan ekan, tushida Xizrni ko‘ribdi, tilagi ro‘yobga chiqibdi (yuztaga jo‘natsangiz, kompyuteringizga virus tushmaydigan bo‘ladi, baxtli bo‘lasiz… Bunday «xushxabar»larning ham turi ko‘p)» qabilidagi safsatalardan iborat. Bunday gaplarga aldanmaslik va spamni darrov o‘chirib tashlash kerak.
Spamerlar elektron pochta manzilini qaerdan oladilar?
Ertami-kechmi, har qanday e-mail ga spamlar yog‘ila boshlaydi. Kerak paytida o‘zingiz eslay olmaydigan pochta nomini spam jo‘natuvchilar qaerdan topadilar? Buning uchta keng tarqalgan usuli bor.
Ismlar lug‘ati. Ma’lumki, elektron pochta ochilayotganda ko‘pchilik uni o‘zining ismi bilan nomlaydi. Ana shu tushunchadan spamerlar o‘z maqsadlarida foydalanadilar. Ular ismlar lug‘ati yordamida maxsus dastur orqali minglab elektron manzillarni tuzadilar va hammasiga spam jo‘natadilar. Bu manzillarning ko‘pchiligi umuman yo‘q bo‘ladi, reklama havoga ketadi, lekin omadli chiqqan bir necha foiz spam ham ketgan harakatlarni oqlaydi.
Yig‘uvchi dasturlar. Spamerlar yoki manzillar sotuvchilari (shundaylar ham bor!) elektron manzillarni yig‘uvchi maxsus dasturlardan ham foydalanadilar. Spam-bot yoki xarvester deb ataluvchi bu dasturlar e-mail nomlarini izlab, barcha saytlarni ko‘zdan kechirib chiqadilar. Ko‘pincha turli forumlar, bloglarda bee’tibor foydalanuvchilar muloqot uchun elektron pochtalari manzilini yozib qo‘ygan bo‘ladilar. Ana shular spamerlarning tayyor «qurbon»lariga aylanadilar.
Elektron manzillarni sotib olish. G‘arazli «tadbirkor»lar millionlab elektron manzillarni yig‘ib, spamerlarga sotadilar. Ushbu manzillarni esa, o‘zlari yuqoridagi ikki usulda yiqqan bo‘ladilar.
Spamdan asrovchi dasturlar bormi?
Bor. Spam-filtrlar sizni foydali xatlarni foydasizlaridan ajratib o‘tirishdek zerikarli ishdan xalos qiladilar. Bunday filtrlarning bir necha turi mavjud.
Pochta servislarining spam-filtrlari. Butun dunyodagi yirik pochta servislari (pochta saytlari) spamni o‘zlari aniqlab, foydalanuvchini xabardor qilishga harakat qiladilar. Ular keraksiz xatlarni spam sifatida avtomatik ravishda belgilab, tegishli papkaga joylaydilar. Bu juda qulay, siz pochtangizni ochganingizda, dastlab «Kiruvchi» xatlar papkasi ochiladi. Ya’ni spamlar, agar ularning papkasini atayin ochmasangiz, kompyuteringizga kirmaydi va Internet trafigini ham «emaydi».
Shunisi ham borki, har bir pochta servisida spam-filtrlar turlicha ishlaydi. To‘liq spamlardan himoyani hech bir servis ta’minlay olmaydi. Yana shunisi ham borki, ba’zan pochta servislari haddan oshib ketadilar – o‘zlari spam deb hisoblagan kerakli xatlarni ham spamlar papkasiga «surgun» qiladilar. Shu sababli vaqti-vaqti bilan spam papkasiga kirib, tekshirib chiqishni unutmang.
Pochta dasturlari. Outlook 2003/2007, Thunder¬bird yoki «Windows pochtasi» kabi pochta dasturlari o‘zlarining spam-filtrlariga ega. Ular odatda bexato ishlaydilar va spamdan ishonchli himoya bilan ta’minlaydilar. Bundan tashqari, shunday dasturlar ishlab chiqaruvchilarning ba’zilari spam jo‘natiladigan manzillar ro‘yxatini muntazam yangilab boradilar, bu yangilangan ro‘yxatni yuklab olib, spamlarga qarshi himoyani mustahkamlab borish mumkin. Shuningdek, o‘zingiz ham, «Kiruvchi» xatlar papkasidagi o‘zingiz istamagan xatni belgilab, keyingi gal shu turdagi xat kelganda to‘g‘ri spamlarga qo‘shib qo‘yishni ko‘rsatishingiz mumkin.
Filtr-dasturlar. Bundan tashqari, Kas¬per¬sky Internet Security 2009 yoki «DrWeb Antivirus + Antispam» antivirus dasturlarining antispamli talqinini ishlatishingiz ham mumkin. Ular serverdan kompyuterga yuklab olinayotgan elektron pochtadagi har bir xatni nazoratdan o‘tkazadilar.
Spam-filtrlarning «qora ro‘yxat»i bo‘lib, unga spamlarda qo‘llaniladigan kalit so‘zlar, spam yuboriladigan IP-manzillar va bunday xatlar jo‘natuvchilarning e-mail manzillari kiritiladi. Spam-filtr ishlash prinsipiga va qanday sozlanganligiga qarab, «qora ro‘yxat»da mavjud qaysidir jihatga ega xatlar yo o‘chirib tashlanadi, yoki spam sifatida belgilanib, maxsus papkaga joylanadi. «Oq ro‘yxat» buning aksi bo‘ladi. Manzili va jo‘natuvchisi unga kiritilgan xatlar, ba’zi jihatdan spamga o‘xshab ketsa ham, hech qachon spam deb belgilanmaydi, doimo «Kiruvchi» xatlar papkasida turadi.
Spamdan saqlanishning yana qanday usullari mavjud?
Pochta qutingizga spam kelishini kamaytirish uchun bir nechta sodda va asosiy qoidalarga amal qiling.
e-mail-manzilni himoya qiling. Agar spamer sizning manzilingizni bilmasa, u sizga hech qanday spam jo‘nata olmaydi. Shuning uchun o‘z elektron pochtangiz manzilini bank kartochkasi PIN-kodini asragandek asrash kerak. Uni turli ro‘yxatga olish shakllariga o‘ylab o‘tirmay kiritib yuboradigan foydalanuvchilar, odatda, spamchilarning nishoniga aylanadi. Faqat ishonchli, maxfiylikni saqlay oladigan saytdagina e-mail-manzilni qoldirishingiz mumkin.
Bundan tashqari, mayda harflar bilan yozilgan ro‘yxatga olish shartlarini albatta o‘qing. Hech qachon hech qanday sayt ma’muriyatiga sizning elektron pochtangiz manzilini turli sabablarga ko‘ra uchinchi shaxslarga taqdim etishiga ruxsat bermang.
Boshqalarning pochta manzillarini fosh etmang. Do‘stlar, tanishlarning manzillari bilan ham ehtiyot bo‘lish kerak. Agar xabarni bir qancha manzilga yo‘llamoqchi bo‘lsangiz, ularni qatorasiga terib chiqmay, elektron pochtadagi «Skrыtaya kopiya» («Maxfiy nusxa») funksiyasidan foydalaning. Ingliz tilidagi servislarda bu funksiya BCC (Blind Carbon Copy) ko‘rinishida belgilangan bo‘ladi: asosiy bo‘lmagan foydalanuvchilarning manzillari kiritilganda, ular bir-birlarining manzillarini ko‘rmaydilar.
Spamni darhol yo‘qoting. Agar reklama xabariga javob yozsangiz, spamer ushbu e-mail ishlatilishiga amin bo‘ladi va yanada ko‘proq spamlar yubora boshlaydi. Shuning uchun xatlarning ichidagi rad etish havolalarini bosmang. Bu narsa xatlarda kelgan ilovalarga ham taalluqli: ularda jiddiy xavf – viruslar bo‘lishi mumkin. Eng yaxshisi, spamlarni o‘qimasdan, savatchaga tashlayvering.
Lekin darhol savatchaga tashlash doim ham yordam beravermaydi. Pochtadagi xatni oldindan ko‘rishning o‘zi pochta qutisi borligini tasdiqlash uchun yetarlidir. Xatning matnida juda kichkina (bir pikselli rasmdan ham yengil) josus-dastur yashiringan bo‘lishi mumkin. U kompyuterga yuklanib olib, egasiga spam-xabar o‘qilgani haqida ma’lumot jo‘natadi. Shuning uchun pochta dasturida oldindan ko‘rish funksiyasini va xatlarda HTML-kodlarning aks etilishini o‘chirib qo‘ying.
Elektron pochta nomini tanlashga e’tibor bering. Elektron pochtaga to‘g‘ri nom berilishi uni spamlar oqimidan ancha asrashga yordam beradi. Agar pochta sizning to‘liq ismingizdan iborat bo‘lsa, masalan, akhmad.rakhim@…, tez orada shaxsan sizga ismingiz bilan murojaat qiladigan spamlar kela boshlaydi. Yaxshisi, g‘ayrioddiy nomli pochtalar ochganingiz ma’qul. qutadgu707@…, votalvad@… kabi manzillar spam-hujumlardan chetda bo‘lishi kuzatilgan. Chunki harflarning uzun va g‘ayrioddiy ketma-ketligi spamerning ishini qiyinlashtiradi.
Asosiysi – spam orqali reklama qilingan mahsulotlarni xarid qilmang. Bunday mahsulot yoki xizmatga «boykot» e’lon qilib, siz spamlarni samarasiz usulga aylanishiga hissangizni qo‘shasiz. Natijada, firmalar mijozlarni jalb qilishning bu yo‘lidan voz kechishga majbur bo‘ladilar. Zero, spam-xabarlar ko‘payishining asosiy sababchilari aynan ana shu buyurtmachi-firmalardir.
Manba:Turfaolam.uz
