Ma’lumki, Qadimgi Rim zamonaviy dunyoga juda ko‘plab yodgorlik, me’moriy obida va inshootlarni tuhfa qilgan. Ular orasida shubhasiz, o‘zining yirikligi va mahobati bilan nom qozongan Kolizey amfiteatridir.
Eramizga qadar I asrda bunyod etilgan Kolizey amfiteatr ko‘rinishida bo‘lib, Panteondan bir yarim kilometrda janubi-sharqda joylashgan. Biroq, uni qurgan me’morning kimligi birorta ham tarixiy hujjatlarda uchramaydi. Shunisi ma’lumki, inshoot qurilishi imperator Vespasiana amriga binoan boshlanib, 80-yili uning o‘g‘li Tit Flaviylar tomonidan nihoyasiga yetkazilgan. Sun’iy ko‘l ustida qad rostlagan amfiteatrga avval boshdanoq Flaviylar nomi beriladi. Lekin, nima uchundir omma orasida inshoot Kolizey nomi shuhrat qozonadi. Uning bunday atalishiga imperator Neronga qo‘yilgan bayhaybat haykal ham qaysidir ma’noda sabab bo‘la oladi. Negaki, “kolizey” so‘zi “bahaybat” degan ma’noni anglatadi.
Qadimgi Rimda amfiteatrlar juda ko‘p bo‘lgan. Shunga qaramay, ularning birontasi xam Kolizeyga teng kelolmasdi. Sababi, Kolizey tepaliklar ustiga qurilgan odatiy grek amfiteatrlaridan tubdan farq qilardi. Kolizey tekislik o‘rnida, alohida inshoot sifatida bunyod etilgan. O‘shanda ellipssimon inshootning uzunligi 189, eni 156 metr bo‘lib, 24 000 kvadrat metr maydonni egallagan.
Tashqi devorlarining balandligi 48, perimetri bo‘ylab 545 metrni tashkil qilgan amfiteatr devorlari ohaktosh bloklaridan ko‘tarilgan. Bunday bloklar temir dastaklar yordamida bir-biriga kiydirilgan. Kolizeyning shimoliy fasadi uch qanotli arkdan iborat bo‘lib, to‘rtta asosiy yo‘lak amfiteatr sahnasi tomon olib chiqqan. Atigi 10 daqiqa ichida tomoshabinlar raqamlangan o‘tirish joylariga chiqishgan. Kolizey o‘rta hisobda 50 mingdan ziyod kishini o‘ziga sig‘dira olgan. Amfiteatrga kirish mutlaqo bepul bo‘lgan. Qaytanga amfiteatrga kirgan har bir odam non bilan siylanardi. Shu bois, ayrim odamlar shu yerning o‘zida tunab ham ketavergan. Axir Kolizeyda o‘yinlar o‘tkazishdan ko‘zlangan asosiy maqsad xalqning ko‘nglini ovlash, imperatorga nisbatan odamlarning ishonchini yanada oshirish bo‘lgan. Kolizey bunday vazifaning uddasidan chiqdi ham. Bu yerga tomoshabinlar oqib kelgan. Ayniqsa, ayollar bunday tomoshalarning ashaddiy ishqibozlari bo‘lishgan.
Kolizey o‘rindiqlari bugungidek sektor va raqamlar orqali tartibga keltirilgan. Tomoshabinlar kelib chiqishiga qarab tabaqalangan. Masalan, amfiteatrda imperator uchun ajratilgan maxsus bo‘lma va o‘rindiq bo‘lgan. Undan keyingi qatorlardan esa uning mulozimlari joy egallagan. Kolizeyning eng yuqori qatorlarida lift qurilmasini boshqarib turuvchi qullar o‘tirgan. Bunday liftlar soni o‘shanda 36 ta edi. Undan-da yuqori qatorlar imperator harbiy floti dengizchilari uchun ajratilgan bo‘lib, ular amfiteatrni yog‘in-sochinlardan himoyalovchi ulkan bo‘z matoning vaqtida olishiga javobgar bo‘lishgan. O‘ziga xos tim vazifasini o‘tagan ushbu mato 240 ta ustunga arqonlar yordamida tortilgan. Hozirgi kunda ushbu ustunlar Kolizeyda uchratish qiyin. Biroq, uning o‘rni amfiteatr devorlarida hozir ham bor. Bundan tashqari, Kolizey o‘zining yerosti konstruksiyasiga ham ega bo‘lgan. U yerda mavjud qafaslarda yovvoyi hayvonlar saqlangan. Yo‘laklarda esa gladiatorlar jangga tayyorgarlik ko‘rishgan. Qolaversa, mazkur konstruksiyalar o‘sha paytda nihoyatda mushkul bo‘lgan suv ustidagi olishuvlarni o‘tkazish imkonini ham bergan.
O‘z davrida dahshatli voqealarga guvoh bo‘lgan Kolizeyning ochilish marosimi salkam yuz kun davom etgan. Ana shu vaqt ichida Afrikadan keltirilgan 5 mingga yaqin yovvoyi hayvon, yuzlab gladiatorlar qurbon bo‘lgan. Ko‘pchilikka mashhur gladiatorlar jangida dastavval asirga tushgan jangchilar va o‘limga mahkum etilganlargina qatnashardi. Qadimgi Rim qonunlariga ko‘ra, jangda g‘alaba qozongan (pul mukofotiga ega bo‘lgan) inson o‘z hayotini sotib olish huquqiga ega bo‘lgan. Lekin, keyinchalik bu o‘yinlarda qatnashish sharaf hisoblanib, erkidan voz kechgan insonlar ham unda qatnasha boshlashadi. Hatto, ayollar ham mitti odamlar bilan musobaqalashish istagini bildiradilar.
405-yilga kelib imperator Gonoriy gladiatorlar jangini ta’qiqlaydi. Biroq, hayvonlar olishuvi Kolizeyda 6 asrgacha davom etadi. O‘rta asrlarda esa Rim Kolizeyi oliy tabaqa insonlar uchun istehkom vazifasini o‘taydi. Keyinchalik amfiteatr yana ommaviy tadbirlar o‘tadigan maskanga aylantiriladi. Ayrim manbalarda qayd etilishicha, 14 asrda Kolizeyda buqalar jangi ham tez-tez o‘tkazib turilgan. Biroq, o‘sha asrning o‘rtalarida Rim qattiq zilziladan talofat ko‘radi. Ana shu vaqtdan boshlab, Kolizey qurilish ashyolari maydoniga aylantiriladi. Inshoot devorining ma’lum qismi buzilib, g‘ishtidan cherkovlar qurishda foydalaniladi. 19 asr oxirigacha esa Kolizey diniy marosimlar o‘tkaziladigan ibodatxona sifatida ruhoniylar izmiga o‘tadi.
Shunga qaramay, Rim Kolizeyi bugungi kunda ham o‘zining salobati va mahobatini yo‘qotgan emas. Bugungi kunda inshoot qisman bo‘lsa-da, qayta ta’mirdan chiqarildi. Garchand uni avvalgi holiga keltirib bo‘lmasa-da, uni boricha asrab-avaylash, tomosha qilish imkoniyati bor. Zero, Kolizey Rim me’morchilik san’atining eng nodir asari, uning timsoli bo‘lib qolaveradi. Quyidagi berilgan ssilkalar orqali Kolizey ichi va atrofiga virtual sayohat qilishingiz mumkin.
